Prawo do grobu
Prawo do grobu jest prawem cywilnoprawnym zawierającym elementy o charakterze majątkowym i niemajątkowym, przy czym uprawnienia niemajątkowe (osobiste) dominują nad elementami majątkowymi. Prawo do grobu rozumiane wąsko jako uprawnienie do grobowca polegające na decydowaniu, kto w tym grobowcu może być pochowany, powstaje z chwilą zawarcia umowy między zarządem cmentarza a osobą uprawnioną. Umowa z zarządcą cmentarza decyduje o treści prawa, w tym w szczególności o możliwości rozporządzania uprawnieniem do grobu. Dopóki grób jest pusty sytuacja prawna jest klarowna. Prawo do dysponowania wolnymi miejscami w grobie przysługuje wyłącznie uprawnionemu, czyli stronie umowy zawartej z zarządcą cmentarza. Prawo to ma wówczas charakter majątkowy, w związku z czym jest dziedziczne i zbywalne. W konsekwencji uprawnienie do pustego grobu można nabyć również w sposób pochodny, na skutek rozporządzenia nim przez uprawnionego, najczęściej odpłatnego. Z chwilą pochowania w grobie pierwszego zmarłego dochodzi do istotnej zmiany stanu prawnego. Zmienia się nie tylko treść samego prawa do grobu, poprzez włączenie elementów osobistych (niemajątkowych) ale również krąg osób uprawnionych. Osoby bliskie zmarłego uzyskują możliwość decydowania o kolejnych pochówkach. Z punktu widzenia ich uprawnienia do kultu po zmarłym nie jest bowiem obojętne kto będzie wspólnie z nim pochowany. Jeśli chodzi o treść prawa, to z chwilą pochowania zmarłego powstaje uprawnienie do kultu po osobie zmarłej, polegające między innymi na urządzeniu wystroju grobu, wystawieniu nagrobka i wykonywaniu zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy. Od tego momentu przewaga elementów niemajątkowych prawa decyduje o jego niezbywalności i niedziedziczności (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94).
Skoro kult po osobie zmarłego obejmuje uprawnienie do decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobowcu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10), to na tym tle może dojść do kolizji uprawnień kilku współuprawnionych. Kolizja taka w razie braku porozumienia będzie wymagała rozstrzygnięcia sądu. W jednej z takich spraw Sąd Najwyższy podobnie jak sądy niższych instancji uznał za zbyt daleko idące żądanie o ustalenie wyłącznego prawa do grobu osobie uprawnionej do kultu po jedynym zmarłym pochowanym w danym grobowcu. W stanie faktycznym powódka nabyła dwa miejsca z istniejących pięciu w nowym grobowcu. Po pochowaniu męża żądała ustalenia, że przysługuje jej uprawnienie do decydowania o wszystkich pozostałych wolnych miejscach w grobowcu. Sąd oddalił tak sformułowane żądanie (wyrok Sądu Najwyższego w sprawie III CSK 267/17). Nie oznacza to jednak swobody w dysponowaniu tymi miejscami (niezbytymi) przez pierwotnego „właściciela” grobu.
Naruszenie prawa do grobu
W przypadku naruszenia prawa do grobu (a w zasadzie będącego jego przedmiotem dobra osobistego w postaci kultu po osobie zmarłej) uprawnionemu przysługuje ochrona z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Może więc na podstawie art. 24 k.c. żądać przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Żądanie to może w konkretnym przypadku przybrać postać usunięcia bezprawnie wykonanego pomnika. Zupełnie wyjątkowo można żądać ekshumacji osoby bezprawnie pochowanej w grobowcu. W orzecznictwie uznaje się jednak, że stosowanie środka ochrony dóbr osobistych w postaci ekshumacji zwłok może nastąpić zupełnie wyjątkowo. W tym wypadku istnieje bowiem co najmniej równorzędne dobro, jakim jest niezakłócanie spokoju osób zmarłych oraz ich osób najbliższych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 1998 r., I CKN 729/97, z dnia 29 stycznia 2003 r., I CKN 1453/00 z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10 i z dnia 17 lutego 2016 r., III CSK 84/15).
Wygaśnięcie prawa do grobu ziemnego
Zgodnie z art. 7 grób ziemny może być użyty do kolejnego pochówku po upływie 20 lat. Jest to przepis, o którym osoby uprawnione do grobu ziemnego często zapominają. Po upływie 20 lat zarząd cmentarza ma prawo pochować w grobowcu ziemnym inne zwłoki na podstawie zawartej umowy. W niektórych przypadkach może wiązać się to z przeniesieniem szczątków złożonych w tym grobie na inne miejsce, np. do grobu wspólnego. W celu zapobieżenia takiej sytuacji osoby uprawnione, których bliski jest pochowany w grobie ziemnym mogą złożyć zastrzeżenie i uiścić opłatę za pochowanie zwłok. Warunkiem wyłączenia uprawnienia zarządcy cmentarza do ponownego użycia grobu ziemnego jest więc wnoszenie stosownej opłaty co 20 lat. Powyższa regulacja nie dotyczy grobowców murowanych. Członkowie rodziny uprawnieni do takiego grobu nie tylko nie muszą po upływie 20 lat przedłużać tego prawa, ale także uiszczać ponownej opłaty. W tym wypadku zarządowi cmentarza nie przysługuje prawo dysponowania wolnymi miejscami w grobie murowanym ani przed, ani po upływie dwudziestu lat od pochowania, ani do pobierania kolejnej opłaty (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10).
