W dniu 24 marca 2020 roku weszła w życie nowelizacja ustawy Prawo upadłościowe wprowadzająca istotne zmiany w odniesieniu do tzw. upadłości konsumenckiej – prowadzonej wobec osób fizycznych nie będących przedsiębiorcami. Zmiany dotyczą zarówno przesłanek ogłaszania upadłości osób fizycznych jak i przebiegu postepowania upadłościowego.
Liberalizacja przesłanek ogłoszenia upadłości
W zakresie ogłoszenia upadłości nowe przepisy zdecydowanie liberalizują przesłanki uwzględnienia wniosku dłużnika. W dotychczasowym stanie prawnym do ogłoszenia upadłości konsumenckiej nie wystarczył sam fakt niewypłacalności dłużnika. Sąd miał obowiązek badać jednocześnie negatywne przesłanki określone w art. 4914 Pr. up. a w razie ich stwierdzenia odmawiał ogłoszenia upadłości. W szczególności ogłoszenie upadłości było wyłączone, jeżeli dłużnik umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień. Ponadto sąd odmawiał ogłoszenia upadłości, jeżeli w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku: postępowanie upadłościowe wobec dłużnika zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek dłużnika; ustalony dla dłużnika plan spłaty wierzycieli został uchylony; dłużnik, mając taki obowiązek, nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli. Sąd oddalał również wniosek, jeżeli dane w nim podane, były niezgodne z prawdą lub niezupełne. Według przepisów obowiązujących od 24 marca 2020 r. sąd na etapie ogłaszania upadłości będzie badał wyłącznie przesłankę w postaci niewypłacalności dłużnika rozumianej jako stan, w którym dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 11 ust. 1 Pr. up). Sąd na tym etapie nie będzie już badał przyczyn niewypłacalności, w tym w szczególności czy powstała ona w wyniku zawinionego zachowania dłużnika.
Sankcje za zawinione przyczynienie się do niewypłacalności
Według nowych przepisów badanie dotychczasowych przesłanek negatywnych przeniesione zostało na etap po likwidacji majątku upadłego i może mieć wpływ na sposób zakończenia postępowania. Fakt zawinionego doprowadzenia do niewypłacalności (w postaci winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa) będzie aktualnie brany pod uwagę przy określeniu długości planu spłat wierzycieli. W takiej sytuacji plan spłaty wierzycieli będzie musiał być ustalony na okres od minimum trzech do maksymalnie siedmiu lat.
Jeżeli sąd uzna natomiast, że dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy (w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań), to odmówi ustalenia planu spłaty albo umorzenia zobowiązań bez planu spłaty, co będzie równoznaczne z brakiem oddłużenia. Z taką samą sankcją musi liczyć się upadły, w stosunku do którego w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań. Na tle dotychczasowych przepisów sąd w takim wypadku odmawiał ogłoszenia upadłości.
Warto odnotować, że w związku z nowym modelem upadłości konsumenckiej na etapie rozpoznawania wniosku o jej ogłoszenie sąd nie będzie badał czy dłużnik w okresie ostatnich dziesięciu lat, mając taki obowiązek, nie zgłosił w terminie wniosku o upadłość. Nowe przepisy nie wiążą również negatywnych skutków bezpośrednio z przesłanką w postaci prawomocnego uznania, że dłużnik w ostatnich dziesięciu latach dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela. Nie można jednak wykluczyć, że takie naganne zachowania dłużnika wpłyną na wydłużenie okresu planu spłaty wierzycieli a w skrajnych wypadkach nawet na ostateczną odmowę oddłużenia. Dłużnik powinien liczyć się z ryzykiem, że dokonanie przez niego w przeszłości czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela zostanie zakwalifikowane jako celowe doprowadzenie do niewypłacalności.
W konsekwencji po zmianie przepisów prostsze staje się uzyskanie statusu upadłego, jednak zdecydowanie trudniej przewidzieć, jakim rezultatem zakończy się postępowanie upadłościowe. Negatywna ocena tzw. „moralności płatniczej” dłużnika, która w dotychczasowym stanie prawnym stanowiła przeszkodę ogłoszenia upadłości, według nowych przepisów może zadecydować o odmowie oddłużenia w postanowieniu kończącym postępowanie. Ten nieznany dotychczas sposób zakończenia postępowania jest szczególnie niekorzystny dla upadłego, bo oznacza poddanie się rygorom postępowania upadłościowego, łącznie z likwidacją majątku, bez osiągniecia zamierzonego celu w postaci umorzenia zobowiązań. Upadły musi uwzględnić również ryzyko wydłużenia okresu planu spłaty wierzycieli do siedmiu lat, podczas gdy w starym stanie prawnym etap ten w zasadzie nie mógł trwać dłużej niż trzy lata.
Warunkowe umorzenie zobowiązań
Nowym sposobem zakończenia postępowania jest również warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalania planu spłaty na okres pięciu lat. Sąd wyda takie postanowienie w przypadku stwierdzenia, że niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli wynikająca z osobistej sytuacji upadłego nie ma charakteru trwałego. Z punktu widzenia upadłego nie będzie to sytuacja komfortowa. W okresie pięcioletnim upadły zostanie poddany ograniczeniom w zarządzaniu swoim majątkiem, z jednoczesnym obowiązkiem składania corocznych sprawozdań o swojej sytuacji majątkowej. W razie poprawy sytuacji upadłego, w następstwie której ustanie niezdolność do spłacania zobowiązań, sąd ustali plan spłaty wierzycieli. Plan taki może zostać określony, o czym była mowa wcześniej, na okres do siedmiu lat. W połączeniu z okresem warunkowego umorzenia oznaczać to może w skrajnym wypadku wydłużenie okresu od złożenia wniosku do umorzenia zobowiązań nawet do kilkunastu lat.
Sąd nadal będzie mógł bezwarunkowo umorzyć zobowiązania upadłego bez ustalania planu spłać ale rozstrzygnięcie takie ograniczone zostało do przypadków, w których niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat ma charakter trwały. W uzasadnieniu projektu nowelizacji wyjaśniono, że przesłanka ta ma charakter absolutnie wyjątkowy a użycie określenia „trwale niezdolny” oznacza, że osobista sytuacja upadłego nie rokuje poprawy (np. upadły jest trwale niezdolny do jakiejkolwiek pracy zarobkowej). Nie uzasadniają zastosowania tej przesłanki przejściowe trudności, w szczególności trudności ze znalezieniem pracy, przejściowe problemy zdrowotne, nawet jeżeli utrzymują się od dłuższego czasu, ale z istoty swej nie mają charakteru trwałego. Należy przypuszczać, że w nowym stanie prawnym sądy rzadziej niż dotychczas będą korzystały z możliwości bezwarunkowego umorzenia zobowiązań.
Uproszczony tryb postępowania
Na podstawie znowelizowanych przepisów postępowanie upadłościowe wobec konsumenta może toczyć się według zasad ogólnych (w szczególności jeśli jest to uzasadnione znacznym rozmiarem majątku dłużnika lub znaczną liczbą wierzycieli) albo w trybie uproszczonym. W obu trybach wierzytelności zgłaszane są bezpośrednio do syndyka, co stanowi zasadniczą zmianę w stosunku do dotychczasowego stanu prawnego.
Tryb uproszczony powinien być stosowany w przypadkach, gdy dłużnik w ogóle nie ma majątku albo majątek ten nadaje się do szybkiej likwidacji. W postępowaniu uproszczonym nie ma sędziego komisarza a syndyk samodzielnie decyduje o sposobie likwidacji majątku upadłego. Jedynie w odniesieniu do nieruchomości i innych składników przekraczających określoną wartość syndyk ma obowiązek zawiadomić o sposobie ich likwidacji wierzycieli i sąd. W trybie uproszczonym nie sporządza się odrębnie listy wierzytelności ani planu podziału funduszów masy upadłości, nie ma również obowiązku składania sprawozdań rachunkowych. Po zakończeniu likwidacji majątku upadłego syndyk składa do sądu projekt planu spłaty wierzycieli lub innego sposobu ukończenia postępowania (np. umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty, odmowy ustalenia planu spłaty). Dokument ten zawiera również propozycję co do listy wierzycieli i podziału funduszy masy upadłości. Tym samym, co podkreślono w uzasadnieniu projektu, projekt planu spłaty będzie zawierał dane, które obecnie zawarte są w trzech dokumentach.
Powyższe zmiany mają na celu przyśpieszenie postępowania. Ustawodawca założył, że w trybie uproszczonym okres od dnia ogłoszenia upadłości do dnia ustalenia planu spłaty wierzycieli nie powinien trwać dłużej niż sześć miesięcy. Czas przekraczający ten okres zalicza się do okresu spłaty wierzycieli. W konsekwencji jeżeli plan spłaty nie zostanie ustalony w terminie półrocznym od ogłoszenia upadłości, to przewlekłość ta nie spowoduje przedłużenia czasu trwania całego postępowania. Jest to rozwiązanie korzystne dla upadłego, który nie ponosi negatywnych skutków wydłużenia okresu likwidacji majątku.
Skarga na syndyka
W postępowaniu uproszczonym syndyk zyskał większą samodzielność niż dotychczas. Odpowiedzią na zwiększone uprawnienia i obowiązki, przede wszystkim w zakresie likwidacji majątku, jest nowa instytucja skargi na czynności syndyka wzorowana na konstrukcji skargi na czynności komornika. Przedmiotem skargi może być każda czynność syndyka, w tym również zaniechanie. Skargę wnosi się do syndyka, który może ją uwzględnić w całości albo w terminie trzech dni przekazać do sądu upadłościowego. Sąd rozpoznaje skargę w terminie siedmiu dni.
Pre-pack w upadłości konsumenckiej
Ustawodawca przesądził o dopuszczalności stosowania w upadłości konsumenckiej tzw. pre-packu, czyli zatwierdzenia przygotowanej sprzedaży majątku upadłego o znacznej wartości. Taki sposób likwidacji majątku polega na złożeniu przez uczestnika postępowania wniosku o sprzedaż określonego składnika majątku na rzecz konkretnego nabywcy. Do wniosku należy dołączyć opis i oszacowanie składnika majątkowego sporządzone przez biegłego sądowego. Można sobie wyobrazić wykorzystanie tej instytucji do sprzedaży nieruchomości dłużnika członkowi jego rodziny, co z jednej strony przyśpieszy likwidację majątku a z drugiej pozwoli zachować nieruchomość dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych dłużnika. Praktyka pokaże, w jakim zakresie pre-pack będzie wykorzystywany w upadłości konsumenckiej.
Podsumowanie
Prawdopodobnym skutkiem znowelizowanych przepisów będzie zwiększenie liczby upadłości ogłaszanych wobec konsumentów oraz jednoosobowych przedsiębiorców. W tym kontekście fundamentalne znaczenie mają zmiany służące odciążeniu sądów upadłościowych. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim możliwość prowadzenia postępowania upadłościowego w uproszczonej procedurze bez wyznaczania sędziego komisarza. Temu celowi służyć będzie również zwolnienie sądów z obowiązku badania tzw. negatywnych przesłanek upadłości oraz zgłaszanie wierzytelności bezpośrednio syndykom.
Nowe przepisy powinny usprawnić postępowanie upadłościowe w tych sprawach, w których konsument nie dysponuje znacznym majątkiem a często wręcz nie ma go w ogóle. Rezygnacja z badania przez sąd na etapie ogłaszania upadłości przesłanek negatywnych zakończy niejednolity standard oceny „moralności płatniczej” dłużnika w różnych ośrodkach sądowych, co było źródłem tzw. turystyki upadłościowej. Nie można jednak wykluczyć, że ten niejednolity model oceny przeniesie na końcowy etap postępowania. W takim wypadku dłużnicy w dalszym ciągu mogą fikcyjnie zmieniać miejsce zamieszkania, aby znaleźć się we właściwości bardziej liberalnych sądów.
